Krzysztof OSUCH, SJ – Szukać i znajdować Boga we wszystkim

W życiu duchowo-religijnym mamy do czynienia z dwoma radykalnie różnymi sposobami istnienia. Wiążą się one z tym, do KOGO przynależymy!

Kolorów oczu czy karnacji ludzkiej skóry jest kilka, natomiast nasz stosunek do Boga Stwórcy jest zasadniczo dwojaki. Jestem z Bogiem albo przeciw Niemu! To bardzo ważne, żebyśmy robiąc użytek z naszej wolności, nie ulegali iluzorycznemu mniemaniu, że poza Bogiem albo Lucyferem mamy do wyboru jeszcze kogoś czy coś trzeciego… Na przykład jakąś czystą (egocentryczną) autonomię, w ramach której można by żyć szczęśliwie.

Rzeczywista alternatywa jest taka, że jestem albo w przyjaznej więzi z Bogiem Stwórcą i do Niego się przybliżam, albo – zrywając z Nim i od Niego się oddalając – brnę w grzech apostazji (odstępstwa); a ten ostatni wybór nieuchronnie oznacza, iż jestem coraz bliżej świata demonów, z którymi nie można być szczęśliwym…

• [Pełny i pierwotny tytuł konferencji: Reguły o rozeznawaniu duchów pierwszego tygodnia Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli w życiu codziennym].

 Śródtytuły:

 Nasz skarb

Gdy[1] kończą się dobrze odprawione rekolekcje Ignacjańskie, to mamy wrażenie, że znów (czy też po raz pierwszy i porządnie) odkryliśmy „skarb ukryty w roli” (por. Mt 13, 44), a dialog z Bogiem na modlitwie – żywy i intensywny – jawi się nam jako najcenniejsze dobro. Co jednak należy czynić, by skarbu nie utracić, nie odsprzedać za marne grosze?

• Co czynić, by w każdym dniu „zabezpieczyć” żywość i intensywność mojego dialogu Miłości z Bogiem, z Jezusem Chrystusem?

Niewątpliwie, niezastąpioną rolę odgrywa codzienna modlitwa, odpowiednio długa i skoncentrowana na Słowie Bożym, na kontemplacji Osoby Jezusa. Niezmiernie ważną rolę odgrywa codzienny rachunek sumienia, zarówno ten ogólny (pięciopunktowy), jak i szczegółowy…

• Sądzę, że równie ważna jest umiejętność czerpania z mądrości zawartej w Regułach o rozeznawaniu duchów. Najbardziej przydają się one w czasie Ćwiczeń duchownych, gdy działanie duchów jest intensywne. Skoro jednak te same duchy (Bóg i jego przeciwnik) oddziałują na nas codziennie (choć na ogół z mniejszą wyrazistością), to i same Reguły warto „zabrać ze sobą” na całe życie.

Horyzont wiary

JEZUS CHRYSTUS, w którym Objawienie Boga sięga szczytu, wyprowadza nas w czasie rekolekcji ignacjańskich „na miejsce wysokie” (por. Ba 5, 5). Odtąd Horyzontem, w którym rozgrywa się nasze życie, jest tajemniczy Plan Zbawienia (por. Ef 3, 9).

• Dzięki Chrystusowi wiemy, że stworzeni jesteśmy z Miłości i zaproszeni jesteśmy do miłosnego zjednoczenia z Boskimi Osobami. Mamy otwartą drogę do szczęśliwej wieczności w Domu Ojca, a każdy dzień to kolejny etap do przebycia. W trudzie pielgrzymowania nie jesteśmy sami. Bóg udziela nam Siebie i wielorako wspiera.

Ta pogodna i uskrzydlająca wizja wiary, niestety, nieraz znika nam z oczu, a czyste brzmienie Bożej Miłości bywa mocno zakłócane. Wpływa na nas skłonność, odziedziczona po pierwszych rodzicach, która sprawia, że łatwiej jest nam Pana Boga podejrzewać niż odnosić się do Niego z niezachwianą ufnością. Gdy słabnie nasza ufność, wtedy odwracamy się od bezkresnej dali Boga, a zwracamy się ku cieśninie samej doczesności (por. Hi 36, 16).

• Gdy schodzimy z „miejsca wysokiego”, wtedy dopadają nas pokusy i narzuca się nam życie na poziomie zmysłów.
• Boską Miłość – jako najważniejszą zasadę dokonywania wyborów – wypiera nienasycalna pożądliwość i zaborczość.

Mimo wszystkich trudności (nieufności, kuszeń i upadków) chcemy współdziałać i jednoczyć się – z Bogiem, a nie – z szatanem! Im dłużej trwamy w szkole Jezusa, tym bardziej jesteśmy pewni tego, że życie duchowe wymaga czuwania i trudu, by szalę wolności przechylać ku Bogu! Bez czuwania i trudzenia się – szybko przestajemy być pomocnikami Boga w uprawianiu roli Bożej i w budowaniu Bożej budowli [2], a pomnażamy dzieła diabła [3].

• Te wielkie prawdy objawione – o Bogu miłującym, o szatanie nienawidzącym, o rozdwojeniu dążeń w nas – trzeba mieć stale w pamięci i przed oczyma, aby i same Reguły o rozeznawaniu duchów jawiły się nam jako praktyczny przewodnik w świecie duchów, przydatny każdego dnia.

Dwie przynależności

Przeczytajmy najpierw dwie [4] pierwsze reguły, aby określić swoją podstawową sytuację egzystencjalną.

„Ludziom, którzy przechodzą od grzechu śmiertelnego do grzechu śmiertelnego, nieprzyjaciel [szatan] ma przeważnie zwyczaj przedstawiać przyjemności zwodnicze i sprawia, że wyobrażają sobie rozkosze i przyjemności zmysłowe, aby ich tym bardziej utrzymać i pogrążyć w ich wadach i grzechach. Duch zaś dobry w takich ludziach stosuje sposób [działania] zgoła przeciwny, kłując ich i gryząc sumienia ich przez prawo naturalnego sumienia” (Ćd 314, reguła 1).

„U tych zaś, co usilnie postępują w oczyszczaniu się ze swoich grzechów, a w służbie Boga, Pana naszego, wznoszą się od dobrego do lepszego, rzecz ma się odwrotnie niż w regule pierwszej. Wtedy bowiem właściwością ducha złego jest gryźć, zasmucać i stawiać przeszkody, niepokojąc fałszywymi racjami, aby przeszkodzić w [dalszym] postępie; właściwością zaś ducha dobrego jest dawać odwagę i siły, pocieszenie, łzy, natchnienia i odpocznienie, zmniejszając lub usuwając wszystkie przeszkody, aby [mogli] postępować naprzód w czynieniu dobrze” (Ćd 315, reguła 2).

• Z treści powyższych dwóch reguł wynika, że w życiu duchowo-religijnym mamy do czynienia z dwoma radykalnie różnymi sposobami istnienia. Wiążą się one z tym, do kogo przynależymy. Kolorów ludzkich oczu i skóry jest więcej niż dwa, natomiast w relacji do Boga Stwórcy nasza sytuacja jest zasadniczo dwojaka: albo jesteśmy z Nim, albo z Jego Przeciwnikiem! Tertium non datur.
• To naprawdę bardzo ważne, żebyśmy myśląc o naszej wolności, nie ulegali iluzji, mniemając, że oprócz wybrania Boga albo szatana mamy do wyboru jeszcze coś trzeciego, na przykład jakąś czystą autonomię, w której można żyć samowystarczalnie i szczęśliwie. Rzeczywista sytuacja jest taka, że jestem albo w przyjaznej więzi z Bogiem, albo oddalając się od Boga, brnę w grzechu, i jestem coraz bliżej świata demonów, z którymi nie można być szczęśliwym.

Zdawszy sobie sprawę z tego, że nie dano nam trzeciego rodzaju istnienia, uświadamiamy sobie i to, że w obu rodzajach życia – z Bogiem albo z szatanem – oddziałuje na nas zarówno Bóg, jak i zły duch. Bóg ma do nas zawsze bezpośredni przystęp. Szatan zaś nie mieszka w nas i zawsze musi się posłużyć czymś w nas, by na nas oddziaływać; mimo to jego działanie potrafi być bardzo szkodliwe i przeszkadzające nam w przyjaźni z Bogiem.

Jak długo żyjemy na ziemi, nigdy nie pozostawi nas samych Duch Boży! Niestety, nigdy nie da nam spokoju duch zły.

• BÓG będąc Miłością, przyciąga nas do siebie i proponuje nam Przymierze Miłości,
• natomiast ZŁY duch, sam pogrążony w żywiole buntu i nienawiści, oferuje nam istnienie samowystarczalne, bezrelacyjne i bezosobowe.

Zależnie od tego, w czyją stronę przechyliliśmy się w wyborze podstawowym, doświadczać będziemy różnych w treści (mniej lub bardziej intensywnych) oddziaływań ze strony Boga i szatana. Reguły podane przez św. Ignacego Loyolę dość precyzyjnie i wyczerpująco opisują te różne oddziaływania. Obserwując doznawane oddziaływania, staramy się możliwie dokładnie zidentyfikować, z KIM mamy do czynienia.

• Celem naszej obserwacji i ustaleń jest wykonanie kolejnego kroku, żeby mianowicie chętnie współdziałać z natchnieniami i poruszeniami Boga,
• a stanowczo przeciwstawiać się impulsom i kuszeniom Złego!

Natchnienia – jakie i od kogo?

Zatrzymajmy się nieco dłużej przy sytuacji, opisanej w pierwszej regule (Ćd 314), gdy mianowicie człowiek przechodzi od grzechu śmiertelnego do grzechu śmiertelnego.

Wczytując się w tę regułę, winniśmy ją potraktować – zwłaszcza w życiu codziennym – najpierw jako zaproszenie do uważnego przebadania siebie. Może się bowiem okazać, że pobieżna ocena moralna nie budzi w nas niepokoju, natomiast rodzaj i treść zarejestrowanych działań duchów – dają do myślenia i stawiają naszą pewność (co do prawego postępowania) pod znakiem zapytania.

Są w naszym życiu takie okresy i takie sytuacje moralne, że nie mamy wątpliwości co do pogrążenia się w poważnych grzechach. Wtedy w miarę oczywiste jest to, że za wieloma grzechami ciężkimi – skrywa się źródłowy śmiertelny grzech praktycznej niewiary w Boga. Wystarczy trochę pouczenia, a od razu rozumiemy, dlaczego dobry duch dotyka nas gryzącymi wyrzutami sumienia, zaś zły duch, oddziałując na naszą wyobraźnię, podsuwa wyobrażenia zwodniczych przyjemności zmysłowych. W miarę jasno jawi się nam także potrzeba nawrócenia do Boga. Słowem, ta cała sytuacja jest w miarę przejrzysta i nie wymaga wdawania się w dalsze subtelne rozróżnienia.

• Wielkiej uważności i subtelnej analizy wymaga natomiast inna sytuacja, w której nie czujemy się wielkimi grzesznikami. W naszym rozumieniu nie brniemy z grzechu w grzech, a jednocześnie rejestrujemy w sobie te różne działania, które reguła pierwsza (mówiąca o ludziach brnących z grzechu w grzech!) przypisuje właśnie dokładnie duchowi złemu albo dobremu. Zły duch sprawia, że wyobraźnia zasypywana jest przedstawieniami rozkoszy i przyjemności zmysłowych, zaś dobry duch – w głębszej warstwie osoby – niejako dokucza nam, wywołując przykre i bolesne odczucia w duszy.

Słuszny niepokój

Nasuwa się pytanie: Jak ocenić tę sytuację i jak się w niej zachować?

Przede wszystkim należy wykazać szczerą gotowość starannego sprawdzenia siebie, czy aby nie jestem nadal (lub znów) wielkim grzesznikiem, który w najlepsze rozmija się z Bogiem. Istotnie, może się okazać, że tkwię w grzechu o charakterze fundamentalnym; chybiam tego Celu, którym jest Bóg. Nie jestem zwrócony całym sercem do Boga, nie miłuję Boga według miary przykazania miłości.

Być może ten grzech fundamentalny nie przejawia się (jeszcze lub już nie) w łamaniu po kolei Dekalogu, ale przy uważniejszym wglądzie musi się okazać, że nadal żyję jako człowiek cielesny i podlegam zniewalającemu dyktatowi tej czy innej wady głównej.

• Mówi przysłowie: „Nie ma dymu bez ognia”. Adaptując tę zasadę wnioskowania od skutku do przyczyny, pytajmy: czy „dym kuszeń zmysłowych” może pochodzić od demona z innego powodu niż tkwienie w praktycznym odwróceniu się od Boga i w prowadzeniu życia cielesnego?
• Zapewne tak! Przecież wielcy asceci i święci wspominają o spadających na nich (niekiedy bardzo uporczywych i natrętnych) wyobrażeniach rozkoszy i przyjemności zmysłowych. Ma to miejsce, choć cali zwróceni są oni ku Bogu.
• Rzeczywiście, atak o takim charakterze daje się wytłumaczyć na parę innych sposobów – pod tym wszelako warunkiem, że kuszeniu nie towarzyszą wyrzuty sumienia i duchowy ból, zadawany przez ducha dobrego.

Także u osób postępujących na drodze oświecenia (czy zjednoczenia) – zły duch może sprawiać wyobrażenia rozkoszy i przyjemności zmysłowych, odwołując się do żądz jeszcze przecież nie całkiem obumarłego człowieka cielesnego w nas. Celem takiego kuszenia nie jest utrzymywanie (przez Złego) w wielkich wadach i w grzechu odstępstwa od Boga.

• Celem działania Złego jest tu (u postępujących w oczyszczeniu) – doprowadzenie ich, jeśli już nie do zawrócenia z drogi ku Bogu i ku lepszemu, to przynajmniej wywołanie zamętu i zniechęcenia. Zły duch czerpie demoniczną satysfakcję nie tyle z upadku sprawiedliwego, co z samego dręczenia go i upokorzenia.

Oczywiście, w tej sytuacji nie ma powodu do niepokoju. Można nawet cieszyć się z możliwości zyskiwania zasługi za prowadzenie zwycięskiej walki (por. Ćd 33-37).

• Dokonawszy powyższych rozróżnień, powiedzmy sobie, że jak długo żyjemy na ziemi, winniśmy być zawsze gotowi do starannego sprawdzenia, czy mamy w sercu żarliwą miłość do Boga. Czy żyjemy naprawdę, również dzisiaj, na miarę tego przykazania: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem? (Mt 22, 37).

Mając w swej historii wiary okresy szczerego zaangażowania w życie w Duchu, skłonni jesteśmy niejako z góry zakładać, że oto już definitywnie zerwaliśmy z grzechami ciężkimi i usilnie postępujemy w oczyszczaniu się ze swoich grzechów, a w służbie Boga, Pana naszego, wznosimy się od dobrego do lepszego.

Oczywiście, nie ma powodu, by chorobliwie siebie podejrzewać, jednak winniśmy wyostrzyć uwagę wtedy, gdy zauważamy – łącznie występujące! – oznaki działania Złego i Dobrego ducha, o których mówi reguła pierwsza. Może się bowiem okazać, kolejny raz,

• że nasze (do niedawna) szczere zaangażowanie na drodze oczyszczenia i wznoszenia się od dobrego do lepszego – rozmyło się, a w jego miejsce, niepostrzeżenie, weszły z jednej strony intensywne wyobrażenia rozkoszy i przyjemności zmysłowych, zaś z drugiej strony pojawiły się wyrzuty sumienia i intensywny ból ducha z powodu nieznajdowania spełnienia w samym Bogu.

Od razu dopowiedzmy, że zmysłów i zmysłowych rozkoszy mamy co najmniej pięć. Każdy zmysł może się jawić jako sposób i miejsce przeżywania przyjemności, rozkoszy i swoistych pocieszeń. Oznacza to, że w kuszącej ofercie Złego znajdują się przyjemności i rozkosze, które wydają się całkiem „przyzwoite” – a jednak przedkładane są one w tym celu, aby uwięzić nas w poważnych wadach i grzechach…

• Św. Jan od Krzyża trafnie zauważa, że ptak nie może wzbić się do lotu nie tylko wtedy, gdy przywiązany jest łańcuchem, ale także wtedy, gdy jest to tylko cienka linka czy nitka…
• Trzeba zatem uważniej przyjrzeć się sobie i zapytać, o czym świadczy moje życie zmysłowe.
• Czy nie wprzęgam zmysłów w logikę grzechu? Czy nie nakazuję im, by pomagały mi obchodzić się bez mojego Pana i Stwórcy?

Moje życie zmysłowe, pełne pożądliwych oczekiwań i hedonistycznie przeżywanych zaspokojeń – winno mnie zaniepokoić i pobudzić do sprawdzenia, co to właściwie znaczy? Winienem rzetelnie zapytać siebie:

• czy wyrzuty sumienia i ból ducha nie są wystarczająco wyraźnym komunikatem Ducha Świętego, że tak naprawdę to zwróciłem się do rozkoszy i przyjemności zmysłowych, zamiast czerpać radość i rozkosz duchową z życia w Duchu?

Doświadczanie i odczytywanie bólu nie jest czymś łatwym i prostym! Zatrzymajmy się zatem na chwilę przy dwuznaczności reagowania na ból.

Przesłanie bólu

Wszelki ból ma to do siebie, że przede wszystkim przyciąga naszą uwagę i sprawia, że spontanicznie zamykamy się w ciasnej przestrzeni przykrego odczuwania. Za sprawą bólu – normalnie, w pierwszym odruchu – świat nam się zacieśnia; tracimy przestrzeń do życia. Trudno jest oddychać.

• Ból jednak – po pewnym czasie i przy pewnej intensywności – przynagla nas do namysłu.
• Człowiek w swej głębi wie, że nie jest stworzony do bólu.
• A jeśli cierpi i odczuwa duchowy ból, to – jako istota rozumna – czuje się wręcz zmuszony, by pytać, co to właściwe znaczy!

Reguły o rozeznawaniu duchów pomagają nam szybciej dotrzeć do właściwych przyczyn bólu ducha, bólu osoby. Światło Bożego Objawienia, wpisane w te reguły, sprawia, że zamiast pogrążać się w bólu i w sobie – odbijamy się co prędzej i (poniekąd za sprawą zrozumianego bólu) rzucamy się w ramiona miłującego Ojca [5].

• Ból, gdy jest duchowo rozumiany, staje się dla nas niczym trampolina, służąca wyrwaniu się z własnego egocentryzmu, by wydać siebie Bogu!

Duch Święty – w pocieszeniu i bólu

Odnosząc się do reguły drugiej i pierwszej, zauważmy i doceńmy pracę Ducha Świętego.

To On jasno widzi i ocenia sytuację – zarówno grzesznika (Ćd 314), jak też osoby całym sercem zaangażowanej w zbliżanie się do Boga (Ćd 315). Miłując nas miłością absolutnie wierną i bezinteresowną, Duch Święty nie może pozostawać bierny, gdy widzi nas błądzących z dala od Boga i pogrążających się coraz bardziej w złości grzechów.

• Czyni On wszystko, by pomóc nam znów zwrócić się do Stwórcy i w Nim się rozradować!
• Umiejętnie i delikatnie zaprasza nas do rozmowy.
• Jego głos staje się dla nas pochwytny – zależnie od naszej sytuacji – bądź w dojmującym bólu, bądź w pomnażanej radości i w innych przejawach pocieszania.
• Dla nas jest szczególnie ważne to, żeby docenić ból jako nośnik ważnego przesłania od Boga.

Każdy ból – fizyczny, psychiczny, duchowy – ma taką naturę: nie może pozostać niezauważony! Dociera on w pole naszej świadomości poniekąd skuteczniej niż pozytywne uczucia radości itp. Nie da się go nie zauważyć, ale można go zlekceważyć, trwając jedynie w postawie odrzucenia i oporu czy także rozgoryczenia.

Ból psychiczny i duchowy jest zapewne zjawiskiem złożonym.

Odczuwamy pewien ból już wtedy, gdy doświadczamy ścierania się w nas dążeń duchowych i cielesnych. Boli nas ta sytuacja konfliktowa; wolelibyśmy być scaleni, tymczasem odczuwamy przykre napięcie. Ból wzmaga się i sięga zenitu, gdy osoba grzesząc, zrywa więź z Bogiem – w imię dążeń cielesnych. Pojawia się wtedy cicha lub głośna rozpacz, która boli najbardziej.

• Człowiek stworzony jest przez Boga jako skierowany do istnienia w Miłości, dlatego nie może nie cierpieć, gdy wiedzie egzystencję na poziomie zmysłowych pożądań i zaspokojeń! Po chwilowym doznaniu przyjemności – nieuchronnie pojawia się poczucie pustki i ból duszy.

Jaki związek z tą sytuacją, a zwłaszcza z odczuwanym bólem – ma Duch Święty?

Najpierw jest to związek pośredni. Duch Dobry nie tyle bowiem zadaje ból grzesznikowi, ile raczej staje przy grzeszniku jako interpretator tego, co się dzieje. Pomaga dotrzeć do przyczyny bólu duchowego. Przynagla grzesznika, by zastanowił się, dlaczego tak się dzieje, że fascynacja oczekiwaną przyjemnością tak szybko – po zakosztowaniu jej – przechodzi w poczucie frustracji, czyli jakiegoś zasadniczego niespełnienia i rozczarowania.

• Duch Święty, przenikając serce człowieka – dba też o to, żeby ból (immanentny – głęboko wpisany w strukturę osoby) nie został zmarnowany wskutek potraktowania go jako czegoś bez sensu i znaczenia.
• W przypadku, gdy napotyka w człowieku na wyjątkową niepojętność, potrafi On, z wyczuciem i delikatnie, zwiększać dawkę bólu w sercu grzesznika.
• Nie jest to jednak jakiś rodzaj odwetu, lecz mocniejsze przynaglenie, by osoba zechciała zastanowić się i znaleźć istotną przyczynę, dla której rośnie ból ducha, choć ciało i psychika maksymalizują swoje przyjemności i rozkosze!

Kontekst cywilizacji śmierci

Nie bez powodu dłużej zatrzymaliśmy się przy pierwszej regule.

W obecnym czasie, na przełomie tysiącleci, wszyscy doświadczamy skonfrontowania z potężnym oddziaływaniem cywilizacji śmierci. Za tym bezosobowym określeniem: cywilizacja śmierci – skrywają się nie jakieś anonimowe „procesy historyczne”, lecz złe duchy, wyspecjalizowane w okłamywaniu człowieka, uwodzeniu go i zabijaniu w nim cudu życia. One to za wszelką cenę starają się odebrać człowiekowi radość z cudnej Miłości Boga.

Mówimy o tym w imię prawdy o Bogu i w imię dobra człowieka. Intensywność ataku złych sił negacji i destrukcji każe nam z tym większą determinacją, w porę i nie w porę, ujawniać (demaskować) ich nasilające się oddziaływanie.

Podstawowym wyznacznikiem cywilizacji śmierci, szerzącej się w wieku XX, jest ateizm, posuwający się do otwartej walki z Bogiem. Słusznie nazwano wiek dwudziesty wiekiem ateistycznego eksperymentu!

• Obecnie, od pewnego czasu, zdaje się słabnąć nurt ateizmu walczącego wprost i otwarcie, ale za to szerzy się, jakby tym gwałtowniej, ateizm praktyczny. Jest on o tyle gorszy, że nie ma w nim żadnego wysiłku i niepokoju myślowego. Szerzy się go z ukrycia i metodami „pośrednimi”, zaś praktykowany jest on „po prostu”, bez namysłu, tępo, obojętnie, ale i wyrachowanie. Jan Paweł II określił ten ateistyczny trend w trafnym powiedzeniu, że „żyje się tak, jakby Boga nie było”.

Naczelną wartością w tej cywilizacji śmierci staje się hedonizm.

• Jakże łatwo (bezproblemowo) można iść od grzechu do grzechu, gdy wszystko jest „antropocentryczne” i ma się kręcić wokół samego człowieka i doczesności.
• Przez szeroko otwarte drzwi wprowadza się (a nawet wpędza) wielu (masy) w przestrzeń, w której zasadą życia jest „przyjemność ponad wszystko” i maksymalizowanie jej na różne sposoby.
• Na masową skalę wywołuje się wrażenie, że jedynie w zmysłowej przestrzeni istnieje jakaś nadzieja na życie barwne i intensywne.
• Nieustannie rozbudzana i podsycana jest żarliwość zmysłowych doznań, w której – nie może być inaczej – bardziej kocha się rozkosz niż Boga (por. 2 Tm 3, 4).

Okazuje się jednak, że zamiast spodziewanego szczęścia, czerpanego z przyjemności zmysłowych – upowszechnia się smutek, ból i rozpaczliwa pustka. Św. Ignacy powiedziałby tu o strapieniu; o tym mówią kolejne reguły (por. Ćd 317-322).